.png)
USA in Lai Tlang a tlungmi tete hi, thawngpang ka hal tawn hna. Lairam cu a thangcho ngai cang. Innlo, lamsul, hnipuan, hruk-aih le ngeihchiah ah an thangcho tuk cang an ti ah kan i lawm tuk. Cell phone, computer, TV le video lei zong ah an thangcho tuk cang timi kan theih tik ah, lung aa lawm tuk. Asinain minung tam deuh cu, riantuan an zuam ti lo; mino tampi cu zu din saei le ningcang lo nunnak a tam tuk an ti ahcun, ngaih a chia tuk tawn. Lungthin a kekkuai taktak ko.
Laimi nih hin, kan tuanbia, kan sining, kan ram le miphun umtuning hi kan fian a herh. Kan tuanbia philhlo a hau. Zeitluk in dah kan miphun hi ral kan ngeih? Zeitluk in dah tihnungmi thil nih a kan kulh timi kan fian le kan i ven a herh taktak. Kan ram le miphun hi, kan dirhmun thinphan a um taktakmi kan si. Cucu Laimi nih kan ruat tawn maw?
Khatlei ah zu lawng si lo in, Kawl holh le Mizo holh le hla nih a kan rialdip tiah an ti. Hi zong hi kan ruah rih a herh. Kan hlasak tiam pawl zong nih, Lai hla sak hi kan uar ve a herh. Kawl hla le Mizo hla le Mirang hla saknak in, Lai hla sak hi thapek deuh a herh.
Laimi hi miphun fate kan si. Nichuahlei ah Buddhist a tambikmi Kawl an um. Nitlaklei ah Hindus an tam biknak India ram a um. Nitlakthlanglei ah Muslim an tam biknak ram Bangladesh an um. Buddhist, Muslim le Hindu biaknak lianlian pathum nih, a kulh bak in a kan kulh.
Cu kulhmi tlangcung ram fate ah khua a sami kan si. Cucaah, kan miphun hi, a zeitilei paoh in "biaknak ral le miphun ral" kan ngei. Krihfa hi rak si ngelcel hlah u sih law, Laimi cu kan lo cang lai.
Jesuh hi Laimi kan caah thlarau khamhtu lawng a si lo. Kan nun lio hrimhrim ah kan taksa le thinlung khamhtu zong a si. Jeusuh hi, kan rumnak hrampi zong a si,. Kan fimnak hrampi zong a si. Kan thanchonak hrampi zong a si. Laimi ramdang ah tampi kan kalnak kan hrampi zong a si. Laimi a kan cawisangtu le a tu bantuk thluachuah hmumi miphun ah kan chiatu cu Jesuh a si. Khrihfa sinak hi a si.
Pathian nih a kan dawt i, Missionaries hna hmang in, Laimi cu a tu ah 85-90% hrawng hi Krihfa kan si tiah kan ti tawn. Kan i lawm i, kan i lunghmuih cio. Phungchimnak zong ah chim lengmang cio a si. Lairam cu Krihfa ram tiah kan ti tawn i, kan lung aa lawm tuk cio hna.
Cu kan Lairam le miphun te cu, kan dawt cio i kan tlaihchan cio hna. Khawika kan umnak le vaivaihnak ram zong in, Lairam le Lai miphun cu kan ngai cio hna. Kan umnak kip in kan ram le miphun hi kan philh kho lo. Kan umnak USA zong in kan philh kho lo. USA in Laitlang ah a tlungmi hi thawngpang ka va hal tawn hna.
"Lairam cu, innlo le lamsul a thangcho an ti cio caah lung aa lawm tuk. Hakha le Thantlang zong an thang tuk hna tiah an ti tik ah lung aa lawm tuk. Motor le motor cycle a tam. Dawr zong a tam i, a lamkip in an thangcho tuk cang" an ti ahcun kan i lawm tuk cio hna.
Asinain, Hakha khua le Thantlang khua ahzu dingan tam tukmi le zu rit ruang ah accient le mithi an tam tuk an ti, an chim tik ahcun lung a rawk taktak ko. Ngaih a chia taktak ko. Lungthin kehkuai aa zal. "Kan rumnak hi, kan miphun rawhnak lam a si ko ne lai lo maw?" timi ruah tlak in a um.
Khatlei ah, zu lawng a si rih lo. Kuva an khai tuk; an ha a sen tuk; khua chung ah kuva ningcang lo in an chak; lamkam ah hnawm an hlonh; khua hi a hnawm tuk tiah an ti tik ah cun, kan ram kan thangcho timi hi, a chung thil sining ahcun kan thangcho hrimhrim lo timi a lang tuk rih. A pawi taktakmi a si.
Tlangval mino tampi hi, riantuanlo in motor cycle cit le chawh lawngte an rian. Lakphakti din le vah le zudin lawng an rian ko an ti ahcun, lung a tha lo taktak. Hi hnu kum kum 20-30 ah Lairam nih kan ton te dingmi thil ruah ah hin, ngaihchia taktak a si. Mino nih lungfim a herh taktak cang.
Kawlram tlungmi nih an chimmi lak ah, lungthin a fak khunmi cu hihi a si:-
Hakha le Thantlang ah Kawl pawl nih "Zu heh tiah an zuar i, Laimi tangka in an rumnak cang. Tlakrawh inn thatha an i sak le nuam taktak in an um. Hlan ah sifak te hmanh kha, Laimi tangka in an rum cang" tiah an timi bia a si. Cu van theih ahcun, ceknel tiang in mi a kan runh.
Khrihfa a si lo mi Kawl Buddhist pawl kha, dawtnak in Jesuh thawng tha bia tu kan chimh hna i, zumtu kan ser dingmi hna tu khi, Pathian duhmi a si. Cu si lo in, Laimi Khrihfa tu nih kan tangka in, rum lak kan va tuahmi hna kha, Pathian duhlomi thil a si. Cucu ruah ah lung a fak taktak.
Ramdang ah chungkhar tampi cu, mitkuh cim lo le thadi zaangbaa taktak in rian an tuan cio hna. Boss te tang ah thir le phang in riantuan a si. Heh tiah rian hnek an si. An tha a dit tuk le rian an hnek tuk hna caah, a caan ahcun a pumh hmanh pum kho lo in micheu an um tawn hna. Hmuhmi hnihkhat tein Lai Tlang lei ah kuat a si.
Miphun pakhat cu kan huat awk a si lo nain, an tuahsermi a thalomi ziaza tu cu kan huat awk a si ko. Zu zuarmi cu Lai asi pek, Kawl a si pek, zei miphun a si pek ah, Khrihfa nih cun tha kan pek lo ding hna a herh.
Ramdang kan phakmi hi Pathian thluachuah a si kan ti. Amah nih a kan pek ciami thluachuah hi, micheu caah zuu dinnak menmen le zudawr menmen ah kan hloh ahcun, Pathian cu a lung a tling bal lai lo. A ngaih a chia ve ko lai. A ti lio ah, Kawlram pumpi ah Laimi cu Pathian nih thluachuah an pek hna; an hman hna tiah a kan ti I, a kan cawisan. Asinain, a tu lio Lai Tlang i, zudin saei le zukhmawn a zualhmat ning an chim ahcun lungdong taktak a si.
Hi tining te a si ahcun, kan Laimi hi Pathian nih a thluachuah a kan cawh than te lai. Kan thluachuah hi miphun dang sin ah aa thial than te lai. Miphun rawh hi a fawi tuk. Hi tining tein kan I ralrin lo le ningcang lo in kan nun ahcun kan miphun hi lohtlau khawh kan si. Pathian thluachuah zong hi, a pit zau lai. A rau lai lo.
Zeidang vialte nakin lung a rawk cemmi cu, "Hakha le Thantlang thlanmual lungdonh kong a si." Hakha le Thantlang lungdonh zoh ahcun, kum no tete, tlangval thimi an tam tuk. Kum 50 cung le ngakchia nakin kum 22-35 kar an tam bik. Thlanmual hi a khah a rang tuk" tiah an ti tik ahcun, luongthin a kekkuai tuk.
Kan ram nih le a si a fak. Minung nih le kan thangcho fawn lo. Kan minung nih le kan tlawm tuk. Kan karh ning nih le a fum tuk fawn. Cu lio ah caan i, hmailei ah chungkhar le khuaram caah bochan tlak dingmi mino tete nih, nulepa hmanh thih hlan ah, mual an liammi ruah ahcun, lungthin a kekkuai tuk. Cucaah zuu hi sualnak le thatlonak a si hrimhrim ko. Rawhralnak phunphun chuahtertu a si hrimhrim ko. Cucaahcun vawleicung ah a fim bik tiah an rak timiSiangpahrang Solomonnih cun, zuu zong ah hi tin a ti:
Hrai chungah sen kirker tein a um i tleu dildel tein a lang i, van dolh ah nal ngai dawh a si mi zu khi, a zoh hmanh va zoh hlah. A donghnak ahcun rul bantuk in mi a cu i, ping-er sivai bantuk in mi a henh (Phungthluk 23:31,32).
Solomon nih hin, "zu hi,rul bantuk in mi a cu mia si a ti. A sivai hi a tak tuk i a si a tak tuk ah rul lak ah sivai a tak bik mi,ping-er sivai bantuk a sitiah a ti. Rul cu mi a kan cuk hlan in, thah asilole hrial a herh bantuk in, zu zong hi a kan lem hlan le zu-tama kan si hlan ah hrial a herh. Tei a herh. Culo ahcun rawhnak ngan taktak minung nunnak ah chuahter khotuSatan hriamnama si.
Cucaah Laimi nih zu kong hi biatak tein kan ruah a herh. Zu hi hi tin kan hmuh a herh cang:
1. Pumpak nunnak, ziaza le sining hrawktu a si.
2. Chungkhar sining vialte hrawktu a si
3. Khua le sang buaitertu le hrawktu a si
4. Ram hrawktu a si
5. Miphun hrawktu a si.
6. Minung le minung karah pehtlaihnak hrawktu a si
7. Chungkhar le khua sipuazi hrawktu a si
8. Accident phunphun chuahtertu "Lainawngtu" a si.
9. Pathian biakinn timi "kan pumsa hrawktu" a si.
10. Thinlung le thluak hrawktu a si
11. Minung nung nain sal ah a kan tlaitu a si
12. Minung nung nain "lainawngtu" a si
13. Zumhnak dertertu le zumhnak hrawktu a si
14. Thlarau sal ah a tlaitu a si.
15. Minung thlarauHellah a kalter khotu "Satan hriamnam" a si
Cucaah "zu" hi tih a nung tuk.World Health Organization(WHO) tuaknak ah,ritnak si vialtenakin zuu nih hin minung nunnak tam deuh a hrawh minung tam deuh thihnak a chuahpi ti a si. "Kum fatin in, vawleicung pumpi ahthih za lo inminung 3.3 million hi zureu (alcohol) ruang bak ah an thi" tiah WHO nih an ti.
US zong ah hin, zu ruang ah a thimi le chungkhar aa thenrawi mi an rak tam ngaingai. US lawng ah hin, kum chiar in zureu ruang bak ah minung 88,000 lengmang an thi ti a si. 2005-2010 karlah ah, thih za lo nain, minung an thihmi le an kum an sunghmi an tuak tik ah, kum 2.5 millions an sung ti a si. A pam taktak.
USA zong hi zuu a ding ngaimi ram an rak si. Zureu (alcohol) taktak hi, a buaktlak in minung pakhat nih 9.8 liters an kum chiar te an din ti a si. Hi ah hin, beer le wine te hna aa tel rih lo. Kawlram hi cu 4.8 litters an din i kan ram pawng ummi India cu 5.7 liter an din i, Thailand cu 8.3 an din. Europe hi USA nakin zureu an rak ding deuh. Africa chaklei ummi Muslim ram pawl hi, zu a dinglo cemmi ram an si.
Zuu hi a mak taktak. An din hnu ahcun rihma ngeih a har tuk. Din zia thiam a har tuk. Zu tei hi a fawi lo. Cucaah USA zong ah mi tampi nih an tei hlei lo. Mirang zong nih an tei hlei lo. Minak le Spanish zong nih an tei hlei lo. Laimi zong nih kan tei khlei lo. Cucaah USA ah Laimi kum tling lo in a thimi tam deuh cu zuu he aa pehtlaimi thihnak an si.
Cucaah zuu hi Lai Tlang zong ah Laimi a kan hrawktu a si i, USA zong Laimi a kan hrawktu a si ve ko. Cucaah Hakha le Thantlang lawng ah si lo in, USA tiang zong ah Laimi kan ral lian bik cu "zu" hi a si ko. Cucaah Chin National Day hna ah, zudin hna hi zuam ding a si lo. Zu din cu miphun kip nunphung ah a um ko i, zupu dah hna hi kan nunphung a si ti phun in ruah ding a si lo. Chin National Day hna hi, zu le sa he ciah ni ah kan hman ahcun kan miphun hi kan rawk lai. Zupu din zong a piah in piah ding a si lo.
Cucaahcun Pastor, evangelist, Khrihfabu hruaitu vialte, zumtu vialte nih kan doh a herh. Zu dingmi pastor le evangelist cu mipi zong nih hman ding an si lo. Zu dingmi politician zong mipi nih dirpi ding an si lo. Ralkap le palki zong nih dinlo ding a si i, dothlennak tuahtu ralkap zong nih dinlo ding a si.Chin National Day zong ah zupi dah te hna hi, tuah ding hrimhrim a si ti lo.Chin National Day te hna i, zu dah hi kan nunphung in hloh a tlakmi thil a si. Hi bantuk in a lam kip in, kan zapi tein kan doh lo ahcun, zu nih nikhat khat cu Chin miphun hi a kan dolh khawh dih.
Cucaah, zu hi Chin miphun dihlak nih, "Chin miphun zapi ral a si" (Bung-yan-thu) ruah ah a herh cang. Upa ngakchia in, nunu papa in, kan ral ah ruah ding a si.
Zohchunhmi ca
1. WHO nih an tialmi "Management of Substance Abuse"
2. CDC tialmi "Alcohol Use and Your Health"